Najnovejši prispevki

Kategorije

Arhiv

Bol mističara

Michel de Certeau

Mistička fabula

 

Famozne debate o modernoj i postmodernoj najčešće su se kristalizirale kao spor o primatu jedinstva ili razlike. U teologiji, odnosno kristologiji, tome se sporu priključivao i spor o primatu smrti na križu ili uskrsenja.  Francuski teolog, psihoanalitičar i historiograf Michel de Certeau (1925-1986) u tome  sklopu neće pledirati jednostavno za primat jedinstva ili razlike, niti pak križa ili uskrsenja, nego će Isusovo uznesenje, njegovo postajanje odsutnim i ustupanje mjesta Crkvi nazvati odlučnim kristološkim događajem. Odnos jedinstva i razlike pak ne smatra odnosom nadređenosti ili podređenosti, nego uzajamno kvalificiranim odnosom. On se kod njega manifestira kao odnos između pretpostavljenog izvornog duhovnog jedinstva kršćanstva nasuprot mnoštvu konfesija i religija. Sve će to, u svom kapitalnom djelu Mistička fabula, de Certeau opisati kao učinak socio-ekonomski inducirane modernizacije koja, po njemu, započinje veoma rano, naime s početkom novovjekovlja. Ova postavka doprinosi neočekivanoj važnosti mistika ranog novog vijeka, pomažući pri tome autoru da psihoanalizu i historiografiju misli na istoj liniji s procesom modernizacije, koji po njemu započinje s mistikom.

Mistika je dio shizme neizbježne u moderni, ali ona raskole koje ova donosi sa sobom verbalizira kao bol (douleur). De Certeau u Mističkoj fabuli gubitke izazvane modernizacijom vidi kao socijalno-ekonomsku pozadinu mističkog pokreta: kao mistici u ovom se vremenu prevashodno javljaju osiromašeni seoski plemići, ali i potomci španskih Jevreja prisiljeni na preobraćenje u kršćanstvo. Tužba za odsutnim Isusom Kristom i izgubljenim crkvenim jedinstvom kao velika naracija o boli i čežnji omogućila im je da izraze i obrade temeljno iskustvo svoje egzistencije.

Iskustvo rascjepa Marana (pokrštenih Jevreja u Španiji i Portugaliji), koje je konačno svoj izraz našlo u kršćanskoj metaforici Tereze iz Avile i Jovana od Krsta, ima svoje korijene u onome što Américo Castro naziva mučenički semitizam (semitismo atormentado). Isto tako, njegov neskolastički ili neinstitucionalni pristup Bibliji kao svetom pismu ima zahvaliti specifično jevrejskom poimanju pisma i objave. Susret dvije vjerske tradicije, jedne potisnute i povučene u sebe, druge pobjedonosne ali ”iskvarene”, omogućio je novim kršćanima da u velikoj mjeri budu tvorci novog diskursa, oslobođena strukturiranog dogmatskog ponavljanja, poput duhovnog maranstva, kroz protivstavljanje ”unutarnje” čistoće i ”spoljašnje” laži. Kao što je to što su Jevreji masovno prihvatili njemačku kulturu u XIX. vijeku omogućilo teorijske inovacije i izvanrednu intelektualnu produktivnost, tako je uzlet mistike u XVI. i XVII. vijeku često posljedica jevrejske razlike u upotrebi katoličkog jezika. Time de Certeau razotkriva dosad slabo uvažavani korijen kršćanske mistike.

S Michelom Foucaultom de Certeau dijeli bol zbog podjele na unutarnje i spoljašnje, zbog isključenja žena, ludaka, siromašnih i lutalica i ostalih kulturnih ili etničkih manjina. Ovo isključenje obojica lokaliziraju na početak moderne. Kao katolički teolog, de Certeau će ovim intelektualnim i društvenim procesima isključivanja koje je dijagnosticirao Foucault dodati i raskol koji je od XV. (ali već i od XIV.) vijeka sve više razdvajao urbani ”kler” od seoske mase, dakle intelektualno ili teološko od narodnog prakticiranja vjere , zatim raskol koji je u XVI. vijeku podijelio katoličanstvo po liniji hiljadugodišnjeg rascjepa na Sjever i Jug i stvorio hiljade varijanti suprotstavljenosti između reformiranih crkava i Tridentinske reforme, kao i raskol univerzuma na ”stari” i ”novi” svijet izazvan ”otkrićem” Amerike.

Razmotri li se de Certeauovo djelo u svojoj psihoanalitičkoj, historiografskoj i teološkoj dimenziji prema jednom izvoru, naići ćemo na beskrajan lanac uputa, i to na neko navodno izgubljeno jedinstvo. Njega sadašnje iskustvo pomanjkanja konstituira via negativa i dodjeljuje mu mjesto, štaviše, suštinsku funkciju u diskursu. U tome možemo osjetiti Lacanovu baštinu, to jest nasljedstvo strukturalističke psihoanalize, koja je imaginarno kao i fantazmu željela pronaći u doživotnom pomanjkanju nepovratno izgubljena realnog. Ovaj psihoanalitički model mišljenja de Certeau transponira u historiografiju i teologiju. Kao i izvorno i potpuno iskustvo užitka za psihu pojedinca, prema Lacanu, tako je i sam Isus Krist i historijski događaj na tajanstven način, naime kao objekt žudnje, istodobno prisutan i nepovratno odsutan. U sva tri diskursa bol je garant istodobno čeznutljivo anticipiranog i postojećeg jedinstva, jedinstva koje se uvijek nanovo pronalazi.

No de Certeauova misao ne ostaje samo na melankoliji. Mističari krijumčare i ”nešto drugo”, krijumčare ono što ih je obuzelo i što samo u jeziku iluzije postavlja pitanje subjekta. Nose dakle u sebi jezgro novoga. O teološkoj i socijalnoj reorganizaciji razorenog jedinstva u doba konfesionalizacije već u uvodu u Mističku fabulu de Certeau piše: ”Svaka nova grupa manipuliše običajima i verovanjima i u svoju korist praktično reinterpretira situacije koje su prethodno bile uređene prema drugačijim potrebama, proizvodi svoje jedinstvo na osnovu tradicionalnih podataka, i nalazi intelektualna i politička sredstva obezbeđujući drugačiju upotrebu ili ‘popravku’ mišljenja i ponašanja”.

Pored individualne literarne artikulacije boli stupa dakle strateška nova konstrukcija smisla i društvene formacije kao drugi, sintetički način ophođenja s diseminacijom tijela koje je zajamčeno autoritetom.

Kako primjećuje njemački teolog Joachim Valentin, kad de Certeau govori o jedinstvu ili drugome, različitome, on vazda govori o individualno-historijskoj ili univerzalno-historijskoj onostranosti ili anticipaciji. Misaonom, samorefleksivnom ili pišućem Ja jedinstvo nije nikada neposredno dostupno. Ja se radije određuje bolnom fragilnošću vlastite egzistencije. Kako lijepo formulira Albert Béguin, ”odgonetanje historije namijenjeno je bićima koja u sebi nose bol”. Pa ipak čežnja za idejom jedinstva bitan je regulativ i ne može se jednostavno napustiti. Štaviše, pojedinac jeste, historija i Crkva jesu utoliko suštinski određeni jedinstvom, kao što se tuga i bol za jedinstvom koje se zamišlja kao ”izgubljeno” uvijek iznova artikuliraju u tekstovima kršćanske tradicije. Tamo gdje se artikulira kao izgubljeno, jedinstvo razvija kritičku, čak političku energiju, energiju koja pokreće da se ono postojeće naprosto ne podnosi. Velika iz toga slijedi poduka u recentnoj diskusiji o nasilničkom potencijalu religija i njihovom odnosu spram države: religija sebe mora smatrati deficitarnom i mora se zadovoljiti samo preliminarnim. Mora, drugim riječima, biti ispražnjena od ideoloških predstava i shema, od vlastite ”punoće”, od naklapanja i proračunljivosti, od moraliziranja i banalnosti. Samo religija koja vlastito stanje shvaća kao ”prisilni mir”, počinak bez zaustavljanja, koju u opstojećim uslovima savremene pluralizacije i uzdrmanosti goni čežnja za jedinstvom i mirom, može izbjeći napast fundamentalizma i okamenjivanja. Zavjetnim riječima Karla Rahnera: Der Fromme von morgen wird ein Mystiker sein, einer, der etwas erfahren hat, oder er wird nicht mehr sein!

Bol mističara

Michel de Certeau

Mistička fabula

 

Famozne debate o modernoj i postmodernoj najčešće su se kristalizirale kao spor o primatu jedinstva ili razlike. U teologiji, odnosno kristologiji, tome se sporu priključivao i spor o primatu smrti na križu ili uskrsenja.  Francuski teolog, psihoanalitičar i historiograf Michel de Certeau (1925-1986) u tome  sklopu neće pledirati jednostavno za primat jedinstva ili razlike, niti pak križa ili uskrsenja, nego će Isusovo uznesenje, njegovo postajanje odsutnim i ustupanje mjesta Crkvi nazvati odlučnim kristološkim događajem. Odnos jedinstva i razlike pak ne smatra odnosom nadređenosti ili podređenosti, nego uzajamno kvalificiranim odnosom. On se kod njega manifestira kao odnos između pretpostavljenog izvornog duhovnog jedinstva kršćanstva nasuprot mnoštvu konfesija i religija. Sve će to, u svom kapitalnom djelu Mistička fabula, de Certeau opisati kao učinak socio-ekonomski inducirane modernizacije koja, po njemu, započinje veoma rano, naime s početkom novovjekovlja. Ova postavka doprinosi neočekivanoj važnosti mistika ranog novog vijeka, pomažući pri tome autoru da psihoanalizu i historiografiju misli na istoj liniji s procesom modernizacije, koji po njemu započinje s mistikom.

Mistika je dio shizme neizbježne u moderni, ali ona raskole koje ova donosi sa sobom verbalizira kao bol (douleur). De Certeau u Mističkoj fabuli gubitke izazvane modernizacijom vidi kao socijalno-ekonomsku pozadinu mističkog pokreta: kao mistici u ovom se vremenu prevashodno javljaju osiromašeni seoski plemići, ali i potomci španskih Jevreja prisiljeni na preobraćenje u kršćanstvo. Tužba za odsutnim Isusom Kristom i izgubljenim crkvenim jedinstvom kao velika naracija o boli i čežnji omogućila im je da izraze i obrade temeljno iskustvo svoje egzistencije.

Iskustvo rascjepa Marana (pokrštenih Jevreja u Španiji i Portugaliji), koje je konačno svoj izraz našlo u kršćanskoj metaforici Tereze iz Avile i Jovana od Krsta, ima svoje korijene u onome što Américo Castro naziva mučenički semitizam (semitismo atormentado). Isto tako, njegov neskolastički ili neinstitucionalni pristup Bibliji kao svetom pismu ima zahvaliti specifično jevrejskom poimanju pisma i objave. Susret dvije vjerske tradicije, jedne potisnute i povučene u sebe, druge pobjedonosne ali ”iskvarene”, omogućio je novim kršćanima da u velikoj mjeri budu tvorci novog diskursa, oslobođena strukturiranog dogmatskog ponavljanja, poput duhovnog maranstva, kroz protivstavljanje ”unutarnje” čistoće i ”spoljašnje” laži. Kao što je to što su Jevreji masovno prihvatili njemačku kulturu u XIX. vijeku omogućilo teorijske inovacije i izvanrednu intelektualnu produktivnost, tako je uzlet mistike u XVI. i XVII. vijeku često posljedica jevrejske razlike u upotrebi katoličkog jezika. Time de Certeau razotkriva dosad slabo uvažavani korijen kršćanske mistike.

S Michelom Foucaultom de Certeau dijeli bol zbog podjele na unutarnje i spoljašnje, zbog isključenja žena, ludaka, siromašnih i lutalica i ostalih kulturnih ili etničkih manjina. Ovo isključenje obojica lokaliziraju na početak moderne. Kao katolički teolog, de Certeau će ovim intelektualnim i društvenim procesima isključivanja koje je dijagnosticirao Foucault dodati i raskol koji je od XV. (ali već i od XIV.) vijeka sve više razdvajao urbani ”kler” od seoske mase, dakle intelektualno ili teološko od narodnog prakticiranja vjere , zatim raskol koji je u XVI. vijeku podijelio katoličanstvo po liniji hiljadugodišnjeg rascjepa na Sjever i Jug i stvorio hiljade varijanti suprotstavljenosti između reformiranih crkava i Tridentinske reforme, kao i raskol univerzuma na ”stari” i ”novi” svijet izazvan ”otkrićem” Amerike.

Razmotri li se de Certeauovo djelo u svojoj psihoanalitičkoj, historiografskoj i teološkoj dimenziji prema jednom izvoru, naići ćemo na beskrajan lanac uputa, i to na neko navodno izgubljeno jedinstvo. Njega sadašnje iskustvo pomanjkanja konstituira via negativa i dodjeljuje mu mjesto, štaviše, suštinsku funkciju u diskursu. U tome možemo osjetiti Lacanovu baštinu, to jest nasljedstvo strukturalističke psihoanalize, koja je imaginarno kao i fantazmu željela pronaći u doživotnom pomanjkanju nepovratno izgubljena realnog. Ovaj psihoanalitički model mišljenja de Certeau transponira u historiografiju i teologiju. Kao i izvorno i potpuno iskustvo užitka za psihu pojedinca, prema Lacanu, tako je i sam Isus Krist i historijski događaj na tajanstven način, naime kao objekt žudnje, istodobno prisutan i nepovratno odsutan. U sva tri diskursa bol je garant istodobno čeznutljivo anticipiranog i postojećeg jedinstva, jedinstva koje se uvijek nanovo pronalazi.

No de Certeauova misao ne ostaje samo na melankoliji. Mističari krijumčare i ”nešto drugo”, krijumčare ono što ih je obuzelo i što samo u jeziku iluzije postavlja pitanje subjekta. Nose dakle u sebi jezgro novoga. O teološkoj i socijalnoj reorganizaciji razorenog jedinstva u doba konfesionalizacije već u uvodu u Mističku fabulu de Certeau piše: ”Svaka nova grupa manipuliše običajima i verovanjima i u svoju korist praktično reinterpretira situacije koje su prethodno bile uređene prema drugačijim potrebama, proizvodi svoje jedinstvo na osnovu tradicionalnih podataka, i nalazi intelektualna i politička sredstva obezbeđujući drugačiju upotrebu ili ‘popravku’ mišljenja i ponašanja”.

Pored individualne literarne artikulacije boli stupa dakle strateška nova konstrukcija smisla i društvene formacije kao drugi, sintetički način ophođenja s diseminacijom tijela koje je zajamčeno autoritetom.

Kako primjećuje njemački teolog Joachim Valentin, kad de Certeau govori o jedinstvu ili drugome, različitome, on vazda govori o individualno-historijskoj ili univerzalno-historijskoj onostranosti ili anticipaciji. Misaonom, samorefleksivnom ili pišućem Ja jedinstvo nije nikada neposredno dostupno. Ja se radije određuje bolnom fragilnošću vlastite egzistencije. Kako lijepo formulira Albert Béguin, ”odgonetanje historije namijenjeno je bićima koja u sebi nose bol”. Pa ipak čežnja za idejom jedinstva bitan je regulativ i ne može se jednostavno napustiti. Štaviše, pojedinac jeste, historija i Crkva jesu utoliko suštinski određeni jedinstvom, kao što se tuga i bol za jedinstvom koje se zamišlja kao ”izgubljeno” uvijek iznova artikuliraju u tekstovima kršćanske tradicije. Tamo gdje se artikulira kao izgubljeno, jedinstvo razvija kritičku, čak političku energiju, energiju koja pokreće da se ono postojeće naprosto ne podnosi. Velika iz toga slijedi poduka u recentnoj diskusiji o nasilničkom potencijalu religija i njihovom odnosu spram države: religija sebe mora smatrati deficitarnom i mora se zadovoljiti samo preliminarnim. Mora, drugim riječima, biti ispražnjena od ideoloških predstava i shema, od vlastite ”punoće”, od naklapanja i proračunljivosti, od moraliziranja i banalnosti. Samo religija koja vlastito stanje shvaća kao ”prisilni mir”, počinak bez zaustavljanja, koju u opstojećim uslovima savremene pluralizacije i uzdrmanosti goni čežnja za jedinstvom i mirom, može izbjeći napast fundamentalizma i okamenjivanja. Zavjetnim riječima Karla Rahnera: Der Fromme von morgen wird ein Mystiker sein, einer, der etwas erfahren hat, oder er wird nicht mehr sein!

Najnovejši prispevki

Kategorije

Arhiv